Złoto

Złoto (aurum) jest jednym z najstarszych poznanych przez ludzkość metali. Ze względu na swoją charakterystyczną barwę już w starożytności zyskało wielkie uznanie i popularność głównie w produkcji ozdób i przedmiotów wykwintnych. Złoto zaliczamy do pierwiastków szlachetnych, które wykazują dużą odporność na szkodliwy wpływ czynników atmosferycznych i wilgoci. Dzięki temu złote wyroby, odkrywane przez archeologów w czasie prac wykopaliskowych, są często bardzo dobrze zachowane. Artystyczne obiekty wykonane ze złota zajmują czołowe miejsce w dziejach kultury materialnej, dając nam tym samym wyobrażenie o życiu codziennym, wierzeniach, zainteresowaniach i poczuciu estetyki elit oraz wysokich umiejętnościach twórców. Złoto przyczyniło się do rozwoju wielkich cywilizacji starożytnego świata, w tym szczególnie Egiptu i Starożytnego Wschodu.

Złoto jest pierwiastkiem ciężkim, jego gęstość wynosi 19,32 g/cm3. Masa atomowa złota jest równa 196,967. Złoto ma bardzo dużą plastyczność przy niewielkiej twardości i wytrzymałości na rozciąganie. Jest przez to metalem łatwo obrabialnym, lekkim i ciągliwym. Aby podwyższyć jego własności wytrzymałościowe stosuje się dodatki stopowe, najczęściej w postaci miedzi i srebra. Temperatura topnienia złota wynosi 1064,4°C, a wrzenia 2808°C.

Złoto jest najrzadziej występującym pierwiastkiem na kuli ziemskiej, stąd m.in. przekonanie o jego niedostępności i unikalności. Złoto od wieków było symbolem boskości, doskonałości, niezniszczalności i chwały. Przez swoją barwę i blask łączone było ze Słońcem i ogniem, zaznaczało przestrzeń jako idealną i nadprzyrodzoną. Było znakiem czystości, miłości, stałości i szacunku.

Złoto w przyrodzie występowało od czasów prehistorycznych w postaci ziarn i grudek złota rodzimego. Złoto koncentruje się w geologicznych obszarach pierwotnych i wtórnych (rozsypiskowych).

Czołowe miejsce w antycznym świecie w zakresie eksploatowania kopalni złota zajmowali Egipcjanie. Do dziś w Egipcie znaleziono 100 starożytnych kopalni złota przewyższających wydajnością wszystkie razem kopalnie ówczesnego świata. Historycznie bogatym w złoto terenem była także dolina Renu, w której cenny kruszec znajdowały już plemiona Celtów. Bardzo wartościowe pod względem wydobycia kruszcu były Półwysep Iberyjski i Dacja (tereny Rumunii) podbite przez Rzymian i przez nich eksploatowane wraz z innymi złotonośnymi kopalniami świata antyku. Szacuje się, iż rocznie Imperium Rzymskie produkowało ponad 5 ton złota.

Pliniusz w Historii naturalnej (I w. n.e.) podaje, iż pierwszą kopalnię złota wraz z umiejętnością topienia kruszcu odkrył Kadmus Fenicjanin na górze Pangaeos, choć wymienia też inne imiona prawdopodobnych odkrywców. Pliniusz szczegółowo opisuje też znane technologie otrzymywania złota oraz stosowane w starożytności próby czystości złota. Wnioskujemy stąd, iż starożytna metalurgia stała już na należytym poziomie. Najstarsze wyroby ze złota, datowane na 4500–4000 lat p.n.e., odkryto na terenie dzisiejszej Bułgarii.Metale szlachetne - Złoto Rozwój metalurgii w epoce brązu wniósł do sztuki zdobniczej nowe elementy dekoracyjne. Wraz z umiejętnością obróbki metali pojawiło się wiele niezwykłych wyrobów ze złota i brązu.

Aniołek z kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu, brąz złocony.

Do najdawniejszych wyrobów złotniczych w Europie, świadczących o bogactwie zamieszkujących ją ludów, należą naszyjniki (w tym także zw. torques), bransolety, zapinki ze złotej plecionki, naczynia. Zdobione były głównie ornamentami geometrycznymi, choć zdarzały się także wzory zwierzęce. Przewodnie były motywy krzywoliniowe, faliste, wstęgowe i spiralne, otrzymywane dzięki znajomości topienia i odlewania metali, a także innych technik złotniczych. W epoce żelaza, głównie w okresie halsztackim, wzrosła ilość wyrobów ze złota, znajdowanych przez archeologów głównie wśród wyposażenia grobów. Wyróżnić tu należy grobowiec księżniczki z Vix we Francji, a w nim cenne okazy biżuterii jak naszyjnik z motywem skrzydlatych koni (VI-V w. p.n.e., Châtillon-sur-Seine: Muzeum Archeologiczne). Wysokiej klasy są złote wyroby Celtów, z oryginalną dekoracją krzywoliniową oraz motywami roślinnymi i zwierzęcymi, tworzone pod wpływem sztuki Greków i Etrusków.

Mistrzami złotnictwa byli starożytni Egipcjanie, a zachowane zabytki świadczą o niespotykanie wysokim kunszcie twórców w okresie czterech tysięcy lat trwania kraju faraonów. Znali wiele technik złotniczych, w których próbują im dorównać dzisiejsi twórcy. Należały do nich: wytapianie, odlewanie, kucie, spajanie, repusowanie. Do perfekcji doprowadzili także cyzelowanie, grawerowanie, wytłaczanie, inkrustowanie, granulowanie i trawienie.

Cenne zabytki egipskiego złotnictwa zdobią wielkie muzea: Muzeum Egipskie w Kairze, Metropolitan Museum w Nowym Jorku, Luwr. Są wśród nich bransolety, diademy, naszyjniki, pektorały, pierścienie, puzderka na kosmetyki oraz przedmioty kultu, należące do członków rodzin królewskich. Zdobione są misternie technikami złotniczymi, szlachetnymi kamieniami i szkłem. Dekoracja nawiązuje do motywów architektonicznych, zwierzęcych i roślinnych z elementami w postaci hieroglifów. Najcenniejszą kolekcję złotej biżuterii znaleziono w grobowcu Tutanchamona, wśród których wyróżniała się kuta ze złota maska grobowa władcy. Złote kosztowności nosili także bogaci obywatele państwa egipskiego. Praca złotników jest nawet tematem malowideł egipskich grobowców. W starożytnej Grecji bardzo ceniono złote wyroby, choć sam surowiec pozyskiwano na drodze wymiany handlowej. Greckie wyroby złotnictwa znamy dzięki starożytnym tekstom i badaniom wykopaliskowym. Wykonywano różnymi technikami (przez odlewanie, kucie, repusowanie, lutowanie) wyszukane ozdoby, naczynia, figurki, plakietki. Pokrywano też złotymi płytkami statuy bogów. Cenne wzory greckiego złotnictwa przechowuje m.in. muzeum w Luwrze.

Sztuka etruska pozostawiła bardzo oryginalne i doskonałe technologicznie wyroby ze złota. Ich twórcy dzięki poczuciu dekoracyjności i perfekcji warsztatowej zyskali miano najlepszych złotników starożytności. Idealnie opanowali takie z technik dekoracyjnych jak granulacja i filigran oraz technologię odlewania, kucia, repusowania i grawerowania. Groby etruskie wyposażone są bogato w złotą biżuterię: naszyjniki, wisiory, fibule. Powtarzają się na nich pełnoplastyczne postacie zwierząt i motywy o charakterze orientalnym i roślinnym. Cenne zbiory sztuki etruskiej tworzą kolekcję Museo Nazionale di Villa Giulia w Rzymie.

Starożytni Rzymianie miłowali luksus, a ich sztuka dekoracyjna powstawała pod wpływem Etrusków i Greków. Otaczali się złotymi przedmiotami, wśród których były złote naczynia, posążki i popersia. Bardzo cenili złote monety. Rzymianki nosiły duże ilości biżuterii: po kilka złotych kolczyków, pierścienie, bransolety, wisiorki w kształcie medalionów. Wiele okazów wykwintnych dzieł złotnictwa odkryto w Pompejach. Upadek Cesarstwa Rzymskiego łączony jest ze znacznym spadkiem produkcji złota. Cywilizacja chrześcijańska wywarła na dzieje złotnictwa przemożny wpływ. Zmieniła koncepcje ideologiczne i artystyczne m.in. wprowadzając do sztuki odmienne tematy i nowy zespół motywów zdobniczych o znaczeniu symbolicznym. Wyroby dekoracyjne powstawały głównie na potrzeby Kościoła i władców feudalnych, a rzemiosłem artystycznym, w tym złotnictwem, często trudnili się zakonnicy. Patronem złotników i metalurgów mianowany został św. Eligiusz, biskup Noyon i Tournai, będący sam utalentowanym i cenionym złotnikiem.

W średniowieczu stosowano techniki znane już w starożytności jak kucie, lutowanie, repusowanie, zdobienie emalią, wytwarzano jednak innego rodzaju przedmioty: relikwiarze i naczynia liturgiczne. Są wśród nich prawdziwe arcydzieła, przechowywane dziś w skarbcach katedr i kościołów i największych światowych muzeach, świadczące o wielkich umiejętnościach i talencie średniowiecznych twórców. W czasach nowożytnych złotnictwo czerpało w pełni z elementów dekoracyjnych inspirowanych sztuką antyczną, głównie grecką i rzymską. Oprócz motywów religijnych pojawiły się tematy mitologiczne, a także zapożyczone z życia codziennego. Wybitni złotnicy tworzyli na zamówienie zarówno osób duchownych i świeckich luksusowe wyroby, wśród których w dalszym ciągu były wybitne relikwiarze, naczynia liturgiczne i oprawy ksiąg, choć czołowe miejsce znów zajmowały biżuteria i naczynia. Do arcydzieł należy złota solniczka florenckiego złotnika Benvenuto Celliniego, z pełnoplastycznymi postaciami Ziemi i Oceanu, wykonana dla Franciszka I, eksponowana w Kunsthistorisches Museum w Wiedniu.

Włoscy artyści działali również w Polsce, a ostatni Jagiellonowie byli znawcami i miłośnikami sztuki. To ich panowanie określano mianem wieku złotego. Na polecenie Zygmunta Starego Bartłomiej Berecci wykonał przy katedrze na Wawelu kaplicę, nazywaną perłą renesansu na północ od Alp. Kaplicę tę ozdobił złotą kopułą, na której zwieńczeniu postawił pokryte złotem putto, trzymające w dłoniach królewską koronę z krzyżem, symbol władzy katolickiego władcy i królewskiego panowania Chrystusa. Człowiek od niepamiętnych czasów eksploatując metale szczególnym uznaniem darzył właśnie złoto, z uwagi na jego wyjątkową barwę i właściwości.

Produkcja złota, zwanego królem metali, już w odległej starożytności osiągała ogromne rozmiary i była jednym z elementów rozwoju cywilizacji. Sztuka złotnicza, poprzez zachowane wybitne wyroby, prezentuje nam dziś wielość motywów, form i technik, świadczących o doskonałości warsztatowej i wrażliwości artystycznej dawnych złotników.

Aldona Garbacz-Klempka
Akademia Górnicz-Hutnicza w Krakowie Wydział Odlewnictwa,
Specjalność Odlewnictwo Artystyczne i Precyzcyzyjne