Miedź – krótki rys historyczny i najnowsze zabytki archeologiczne

Miedź jest metalem najwcześniej poznanym przez człowieka. Odkrycie miedzi w ogromnym stopniu przyczyniło się do rozwoju wielu cywilizacji. Od czasów przedhistorycznych do dziś miedź cieszy się dużą popularnością dzięki swoim bardzo dobrym właściwościom: trwałości, giętkości, wysokiego przewodnictwa cieplnego i elektrycznego oraz odporności na korozję. Jest kowalna i ciągliwa, co znacznie poszerza zakres zastosowania miedzi. Dzięki swojej plastyczności jest łatwa w obróbce. Ma charakterystyczną czerwonobrązową barwę. W przyrodzie miedź występuje w stanie rodzimym oraz z innymi pierwiastkami. Najważniejsza ruda z której miedź jest pozyskiwana nosi nazwę chalkopiryt (CuFeS2) i zawiera 34% miedzi. Łacińska nazwa miedzi cuprum pochodzi od miasta Cypr, skąd pozyskiwano w starożytności jej znaczne ilości. Odkryto tamtejsze złoża i zaczęto je eksploatować ok. 1500 p.n.e., a miedź nazywano wówczas metalem cypryjskim. Po raz pierwszy miedź została wykorzystana przez człowieka już w epoce kamienia. 7 tys. lat p.n.e. poznali zalety miedzi starożytni Egipcjanie. Wydobywali ją początkowo ze złóż znajdujących się na Pustyni Arabskiej, a potem importowali z terenu Azji Mniejszej i Cypru. Wykonywali z nich m.in. bardzo wartościowe pod względem artystycznym miedziane naczynia. Starożytni mieszkańcy Azji Mniejszej i Europy także posiedli umiejętność wytapiania miedzi i odlewania z niej przedmiotów użytkowych i ozdobnych. Z terenu Mezopotamii pochodzi najstarszy zachowany miedziany odlew, datowany na ok. 3200 p.n.e., przedstawiający żabę, która zapewne służyła jako podstawa świecznika. Sumerowie zasłynęli z produkcji wysokiej klasy miedzianych dzieł sztuki, które stanowiły wyposażenia świątyń.

Rys.1. a) Nieregularny plaster miedzi znaleziony w budynku Wagi Wielkiej na Rynku Głównym w Krakowie (wymiary 25 x (3,5-4,5) cm, czas powstania XIV-XV w.). Stan przed konserwacją.,
b) Fragment plastra miedzi z Wagi Wielkiej (3,5 x 1 cm). Widoczna w przełomie czysta miedź otoczona utlenioną i zanieczyszczoną warstwą.

W Japonii począwszy od VIII wieku dużą popularnością cieszył się stop zwany shakudo, zawierający 95% miedzi przy dodatku 4% srebra i 1% złota, z którego odlewano pełne elegancji przedmioty. W Indiach z miedzi odlewano zarówno małe figurki, jak i wielkie posągi Buddy, jak ten z początku V wieku zachowany do dziś w Birmingham. Obok nich wyrabiano małe miedziane postacie męskich i żeńskich bóstw, a tak- że naczynia kultowe i przedmioty domowego użytku. W krajach islamu miedź, z której wykonuje się piękne kultowe i świeckie przedmioty, szeroko stosowana jest do dziś. Na Bliskim Wschodzie odnajdziemy miedziane obudowy lamp w meczetach, podstawy świeczników, nalewki, misy, wazy, a także futerały na Koran, przybory do pisania, pudełka, kadzielniczki i półmiski. Także na Wybrzeżu Kości Słoniowej znaleziono miedziane przedmioty. Były to wyjątkowej urody miedziane odważniki do ważenia złota, mające formy miniaturowych dzikich zwierząt i ludzi przedstawionych w ich codziennych czynnościach. Na ziemiach polskich pierwsze wyroby miedziane pojawiły się w środkowej fazie neolitu. Z tego okresu pochodzą też wyraźne ślady produkcji: fragmenty tygli glinianych, ułamki dysz oraz gotowe wyroby miedziane. Wśród nich były broń, narzędzia oraz przedmioty ozdobne i biżuteria. Archeolodzy pozyskali w wyniku prac wykopaliskowych: neolityczne miedziane siekierki i czekany, bransolety, pierścienie, zausznice.

Dzięki umiejętności utwardzenia miedzi poprzez dodanie cyny, czyli wynalezieniu brązu, nastąpił wielki skok cywilizacyjny, który umożliwił lepszą uprawę roli oraz skuteczniejszą obronę dóbr. W dalszym ciągu jednak wykonywano przedmioty miedziane jak toporki, miecze, oraz liczne ozdoby i talizmany. W średniowieczu miedź także była cenionym metalem. W Krakowie i okolicach, w stosunku do innych regionów Polski stosunkowo wcześnie rozpoczęła się produkcja wyrobów metalowych, stojąca na należytym poziomie. To jednak handel metalami i produktami metalowymi stał się istotnym czynnikiem postępu i wzrostu gospodarczego Krakowa. Miedź była najważniejszym metalem dla handlu i produkcji. Do Krakowa docierała miedź słowacka z ówczesnego państwa węgierskiego. Pierwsze informacje o wędrówce miedzi ze złóż na Słowacji do Krakowa pochodzą z XIII wieku. Rozwój technologii w obrębie państwa węgierskiego w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIII wieku, doprowadził do wzrostu wydobycia i wytopu miedzi. W wyniki tego zapewne rozpoczął się eksport owego wartościowego surowca z terenu dzisiejszej Słowacji. Miedź pochodzącą z Bardiova, Levoczy i Koszyc, przez przełom Popradu, Piwniczną, Stary i Nowy Sącz, a następnie przez Bochnię transportowano do Krakowa. Kraków bowiem posiadał prawo składu na miedź, ważny przywilej handlowy, zapewniający miastu wyłączność w tym zakresie. Uzyskał go od Władysława Łokietka w 1306 r. Z Krakowa tutejsi kupcy wieźli dalej miedź słowacką przez Miechów, Piotrków, Łęczycę i Toruń do Gdańska, a dalej drogą morską do odległej Flandrii. Z handlem morskim łączy się przynależność średniowiecznego Krakowa do związku hanzeatyckiego. W tradycji Hanzy (średniowiecznej organizacji handlowej miast) Kraków nazywany był „domem miedzi”, co podkreśla jego rolę i miejsce w handlu tym ważnym surowcem. Nie tylko dokumenty potwierdzają obecność miedzi, która wędrowała przez Kraków do Gdańska, ale także ładunek jednego ze statków wydobytego z dna Zatoki Gdańskiej. Statek ów zatonął tuż po wypłynięciu z portu ok. 1424 r. wioząc beczki pełne miedzi. Nazywany jest dziś Miedziowcem, a jego cenny miedziany ładunek eksponowany jest w Centralnym Muzeum Morskim w Gdańsku. Miedź wydobyta w Gdańsku miała postać okazałych plastrów, w które została uformowana. Podobny plaster miedzi odkryty został w czasie badań archeologicznych (lata 2005-2006) na Rynku Głównym w Krakowie, co obok dokumentów archiwalnych stanowi dowód na udział Krakowa w morskim handlu miedzią. Plaster krakowski ma nieregularny kształt i prawdopodobnie ukształtowany został na miejscu, czyli w Wadze Wielkiej, na terenie której został znaleziony. Pokryty był grubą warstwą ziemi i produktów korozji. W próbce pobranej do specjalistycznych badań na Wydziale Odlewnictwa Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, pod grubą warstwą zanieczyszczeń ukazał się przełom o charakterystycznej czerwonobrązowej barwie (Rys.1.).

Rejon Wagi Wielkiej okazał się szczególnie interesujący dla metalurgów. Odkryto tam wiele różnych zabytków metalowych. Wśród nich znaleziono także fragmenty plastrów miedzi (Rys.2.), co oznacza, że była w tym miejscu nie tylko ważona, ale również dzielona. Przypomnijmy, że instytucja wagi miejskiej wiązała się z handlem. Podstawą jej działalności był specjalny przywilej, gwarantującym miastu monopol w tym zakresie. Większe obroty, dokonywane w danym mieście, podlegały obowiązkowi ważenia w nim towaru. Od ważenia pobierano specjalne opłaty, a często także dodatkowe świadczenia na rzecz miasta. Miedź, podobnie jak ołów i żelazo, ważono właśnie w Wadze Wielkiej, cetnarowej.

Rys.2. Wycinek plastra miedzi oraz porowata bryła metalu, efekt przeróbki miedzi, znalezione w Wadze Wielkiej.

Obok plastrów miedzi i ich fragmentów w Wadze Wielkiej znajdowały się także nieregularne, często porowate bryły (Rys.2.), będące efektem przeróbki miedzi której zapewne dokonywano na miejscu, co potwierdza fakt, iż w samym budynku wagi odkryto także fragmenty pieców. Przeprowadzone dotychczas badania wstępne dały interesujące wyniki. Przygotowany do dalszych analiz materiał pozwoli z pewnością potwierdzić ważną rolę miedzi w rozwoju średniowiecznego miasta. Poszerzy także naszą wiedzę o roli obiektów metalowych, miedzianych i brązowych, występujących zarówno w postaci półproduktów, jak i odlewanych gotowych wyrobów, w handlu i produkcji metalowej w Europie.

Aldona Garbacz-Klempka
Akademia Górnicz-Hutnicza w Krakowie Wydział Odlewnictwa,
Specjalność Odlewnictwo Artystyczne i Precyzcyzyjne